In dit blog wil ik u op een actievere wijze meenemen in wederom een uniek aspect van de methode Nomade: De Kunst van het Kijken.

Ik weet nog dat het idee hiervoor ‘aan de keukentafel’ ontstond. Niet in het leslokaal, maar tijdens één van die gesprekken die je thuis voert als je enthousiast over je werk aan het praten bent. Ik vind het wel mooi dat juist dit idee ontstond toen iemand begeisterd over het project aan het vertellen was.

De reden voor de themaparagraaf ‘De Kunst van het Kijken’, die in elk hoofdstuk wordt aangeboden, is dat het juist bij het geïntegreerde Mens en Maatschappij-onderwijs kan gaan over de mens en zijn innerlijke belevingswereld. Over de emoties, de afwegingen en over de interpretaties van de maker (toen) en de kijker (toen en nu). Het gaat daarbij ook over vormen van expressie, kunststromingen. En in de schilderijen, de beelden en de gebouwen komen we deze aspecten tegen. Het idee was in eerste instantie dus om aan kunstbeschouwing te doen. Wat kan je leren en zien als je naar het schilderij van Elizabeth I kijkt, waar de ondergang van de Spaanse Armada op is afgebeeld?

Maar later kwamen we erachter dat je eigenlijk ook weer heel goed de verschillende vakken kon koppelen aan deze kunstbeschouwingen. Niet alleen door te kijken, maar ook door relevante en vakgebonden vragen te stellen, zoals: Waar werden die Spaanse schepen eigenlijk van gebouwd? En hoe werd deze operatie gefinancierd? Wat waren de politieke gevolgen? Is het altijd zo onrustig in het noorden van de Noordzee?

Dus De Kunst van het Kijken werd niet alleen een innerlijke beschouwing van het object, zowel van de kijker als de kunstenaar, maar ook een object om allerlei andere kennis uit op te doen. En wat blijkt? Met de vragen vanuit het beschouwelijke perspectief en vervolgens vanuit de vakken zou je hele dagen aan lessen kunnen vullen met één schilderij. Het kan eenvoudig als huiswerk, maar het biedt – ook voor mij – inspiratie om er hele projecten van te maken.

Maar goed, ik zou een iets praktischer voorbeeld geven, zodat u zelf in de klas alvast aan de slag kunt gaan. De schilderijen en beelden die we hebben gebruikt bij de tien hoofdstukken in de havo/vwo-versie zijn respectievelijk:

De Grottekeningen van Lascaux

Het Terracottaleger van Shi Huangdi

Scenes uit het leven van de heilige Benedictus (muurfresco in Italië)

De Lakenmarkt te ’s-Hertogenbosch (onbekend)

Koningin Elizabeth I en de Spaanse Armada van George Gower

Het verdrag van William Penn met de Indianen (Benjamin West)

De moord op Marat van Jaques Louis David

Het slavenschip van Joseph Turner

Metropolis van George Grosz

Saigon van Peter Saul

De Lakenmarkt van ‘s-Hertogenbosch

Als we dan het schilderij van de anonieme maker over de Lakenmarkt in ’s-Hertogenbosch nemen, voelen we al direct dat dit een leerzaam schilderij kan worden. Het speelt zich af in de late middeleeuwen en het gaat over een markt, het herleven van de handel, over een specifieke locatie en het is nog in een typisch middeleeuwse stijl geschilderd. Het mooie bij dit schilderij is dat we erachter kwamen dat het voormalige huis van de kunstschilder Jeroen Bosch is afgebeeld in dit schilderij. En dat het Brabantserfgoed.nl een schat aan informatie heeft.

Het gaat over leerbewerkers, speldenmakers en dat de messenmakers tot in Spanje bekend waren om hun puntgave productie. En welke beroepen zien we nog meer op dit schilderij? Wat zijn eigenlijk dagwerkers die we op het doek afgebeeld zien? Allemaal economische aspecten en vragen. Maar het is natuurlijk ook plaatsgebonden, want waarom zien we dit juist in Brabant? En dan blijkt de bodemsamenstelling van Brabant hierin een rol te spelen. Wat is de functie van Den Bosch vandaag de dag? En is dat in regionaal en nationaal opzicht hetzelfde?

Dit schilderij is voor het vak geschiedenis direct te koppelen aan drie kenmerkende aspecten. Een schat aan informatie en mogelijkheden dus. Het is niet de beste keuze om het innerlijke leven aan te spreken, maar we komen erachter dat het eerder een werk is ter promotie van de stad. Een reclamewerk? Propaganda? Zien we zoiets vandaag de dag ook nog?

Als we het innerlijk en de emotie willen aanspreken kunnen we beter het schilderij van Jospeh Turner aanhalen. De romantische schilderkunst, waar Turner onderdeel van was, deed sowieso specifiek een beroep op de emotie van de kijker. Turner was zeer kritisch en sceptisch over de veranderingen die de industriële revolutie in zijn tijd teweegbracht. Die emotie en mening zie je heel duidelijk terug in zijn werken. Een bekend werk, is Train, Steam and Speed en hoewel er weinig op te zien is, zie je direct wat Turner ervan vindt en hoe hij de tijd ervaart. Maar ook in het werk wat wij hebben gekozen, Het Slavenschip, zit de emotie en de verwijzing naar de veranderende tijden.

Wij kozen dit schilderij, omdat het ook politiek-maatschappelijk van grote betekenis is geworden in de strijd van de abolitionisten. Maar dus ook vanuit deze schilderijen is zoveel te leren over de slavenhandel en de locaties, de winsten en de motieven. Dat ervaar je, als je je verdiept in een dergelijk schilderij. Met een paar muisklikken kom je tegenwoordig op het internet de meest fascinerende, prachtige, ontroerende en vreselijke verhalen tegen. Het verhaal van William Penn en de indianen is ongelooflijk, zowel mooi, inspirerend, weerzinwekkend als waardevol.

Het verhaal van dit schilderij bleek uit te monden in een rechtszaak en een verzekeringskwestie. Dan heb je weer twee ingangen om vragen te stellen. Of om een indrukwekkend en leerzaam verhaal te vertellen.

Bij dit schilderij stellen wij een aantal vragen.

Algemeen:

– Waarom kan men dit bestempelen als een ‘typisch’ schilderij uit de 19e-eeuwse Romantiek?

– Wat zegt jouw gevoel? Wat is de functie van het rood, het donker en licht aan de horizon? De verandering, de straf, de eerbied voor de natuur of iets heel anders? Waarom denk je, voel je dat zo?

Geschiedenis:

– In 1833 werd in het Britse Rijk de slavernij afgeschaft. Wanneer gebeurde dit in Haïti, de Verenigde Staten en in Nederland?

– Deze drie landen zijn niet zomaar gekozen. Waarom hebben we deze drie landen gekozen?

– Vind jij dat landen excuses kunnen/moeten maken voor het slavernijverleden?

Aardrijkskunde:

– Zoek op hoe de vaarroutes van zeilschepen waren van Afrika naar Midden-en Noord-Amerika.

– Waarom voer men juist zo? Welke geofactoren speelden vooral een rol?

– Op Haïti moesten de tot slaaf gemaakte mensen vooral suiker verbouwen. In het Zuiden van de Verenigde Staten katoen. Geef een klimatologische verklaring waarom deze twee producten juist zo goed groeien op deze locaties.

Economie:

– Hoe werkt het principe van een verzekering?

– Vooraanstaande economen hadden ook zakelijke en economische argumenten tegen de slavernij. Zij zeiden: ‘Slavernij was op lange termijn niet goed voor de handel’. Kin je dit toelichten?

– Adam Smith was een abolitionist. Wat was de (economische) reden hiervoor?

Conclusie:

– Stelling: ‘Dit schilderij zou in elk lesboek over slavernij opgenomen moeten worden. Mensen moeten leren hoe het was in die tijd’. Beargumenteer waarom je voor of tegen deze stelling bent.

– Vind je de romantische stijl van Turner mooi? Bekijk hiervoor ook eventueel een paar andere schilderijen van hem. Zou je een dergelijk romantisch schilderij in je woonkamer ophangen? En waarom wel/niet?

U ziet het, kunst levert een schat aan vragen, gesprekstof en inzicht op. Van de leerlingen over de kwesties, maar ook voor de docent die meer van de innerlijke wereld en kunstzinnige blik van de leerlingen komt te weten.

Veel plezier met het kiezen van een schilderij, dit vervolgens helemaal uit te pluizen en om er dan een schitterende les van te maken. Of bestel gewoon onze methode. Dat scheelt in dit geval een hoop werk.